Parachanna africana - afrykański żmijogłów

inne nazwy: żmijogłów(wężogłów) afrykański*,żmijogłów(wężogłów) nigeryjski* 

• Królestwo: Zwierzęta
• Podtyp: Kręgowce
• Gromada: Promieniopłetwe
• Rząd: Okoniokształtne
• Rodzina: Żmijogłowowate
• Gatunek: Parachanna africana

Występowanie

Parachanna africana zasiedla tereny zachodnie Afryki. Notowany od północno-zachodniego Kamerunu, przez południową Nigerię(min. dolny bieg rzeki Cross, Delta Nigru), południowy Benin(min. rzeka Ouémé), aż po południe Togo(głównie rzeka Hezou).

Siedlisko

Przybrzeżne dorzecza, jeziora, wody bagienne, sztuczne zbiorniki, a także delty(np. Delta Nigru).

Ogólny opis

Żmijogłowy(lub wężogłowy) odznaczają się wydłużonym, masywnym ciałem. Głowa szeroka, wydłużona i spłaszczona, pokryta dużymi i twardymi łuskami. Otwór gębowy szeroki, głęboko wcięty, skierowany skośnie w dół(głowa przypomina nieco wężową, stąd nazwa żmijogłowy, lub wężogłowy), oraz wyposażony w rząd ostrych zębów. Nad szczęką znajduje się para krótkich wąsików. Oczy dość duże. Płetwa grzbietowa i odbytowa szerokie, niepodzielne, ciągnące się prawie przez całą długość ciała, nie licząc głowy. Płetwy brzuszne krótkie, czasami nie występują. Płetwa ogonowa i piersiowe szerokie i zaokrąglone. Wężogłowy posiadają narząd nadskrzelowy, pozwalający im dodatkowo oddychać powietrzem atmosferycznym.

Parachanna africana dorasta do ok. 25-30 cm(maksymalnie 32 cm długości). Głowa wydłużona, pokryta większymi łuskami(niż na reszcie ciała) z żuchwą nieco dłuższą niż szczęką. Zabarwienie ciała od jasnobrązowego po ciemnobrązowy z jaśniejszą częścią brzuszną i ciemniejszą wierzchnią. Od oka po obu stronach ciała ciągnął się dwa ciemne pasy. Pierwszy, często mnie widoczny skierowany skośnie w dół, oplatając tylną powierzchnie żuchwy ryby(łączy się z pasem po drugiej stronie). Drugi, zwykle wyrazisty ciągnie się wzdłuż głowy i zakończony jest dużą, ciemną plamą na pokrywach skrzelowych. Reszta ciała pokryta poprzecznymi, ciemnymi i ukośnymi pasami(ok. 9-10), tworzącymi kształt strzałek skierowanych ku głowie. Osobniki młode są koloru jasnobrązowego(ochra) z ciemnym pasem ciągnącym się od pyska po nasadę ogona. Płetwa grzbietowa i odbytowa szerokie(typowe dla swojej rodziny). Grzbietowa posiada 45-48 miękkich promieni(brak kolczystych), a odbytowa 32-35 miękkich promieni(brak kolczystych). Płetwy brzuszne występują(dość małe, ok. 6 miękkich promieni).

Dymorfizm płciowy

Mało widoczny. Samce odznaczają się zwykle nieco mniejszym rozmiarem i smuklejszą budową ciała. Głowa samca często jest także dłuższa i węższa niż samicy, a płetwy ogonowa, grzbietowa i odbytowa bardziej wydłużone.

Populacja i zagrożenia

Stan populacji, oraz liczebność ryby nie zostały zbadane, lecz z uwagi na dość szeroką dystrybucję Parachanna africana uznaje się za gatunek niskiego ryzyka na wyginięcie. Podobnie jak inne wężogłowy, bywa poławiany w celach konsumpcyjnych, choć znaczenie owego gatunku w rybołówstwie nie jest poznane. Poważnym zagrożeniem dla gatunku jest wydobycie ropy naftowej, gdzie częste wycieki zniszczyły duże obszary zamieszkane przez ów rybę.

Pożywienie 

Parachanna africana poluje z zasadzki na mniejsze ryby i bezkręgowce, lecz nie gardzi także padliną. W niewoli z łatwością przyjmuje wszelkiego rodzaju pokarmy żywe i mrożone(larwy ochotki, komara, małże, krewetki, mięso kręgowców).

Zachowanie

Parachanna africana podobnie jak inne żmijogłowy, jest gatunkiem przydennym, głównie o nocnym trybie życia. Dzień spędza kryjąc się w zakamarkach, wychodząc na żer głownie w nocy. Poluje głównie z zasadzki(wykorzystując dobry wzrok i węch), czyhając aż ofiara podpłynie dostatecznie blisko zasięgu szczęk, lecz może także ścigać zwierzynę. Wężogłowy są rybami terytorialnymi, żyjącymi w parach. Nie tolerują osobników swojego gatunku, ani innych w swoim zasięgu. Żmijogłowy są rybami dość odpornymi na niekorzystne warunki hydrologiczne. Akceptują dość szeroką skale parametrów, takich jak temperatura, czy odczyn ph, potrafią oddychać powietrzem atmosferycznym(poprzez narząd nadskrzelowy), czy przetrwać w błotnistym bajorku(zapada w estywacje), dzięki czemu ryba potrafi przetrwać podczas sezonowym wahaniom poziomu wody.

Rozród

Słabo poznany dla opisywanego gatunku. Okres godowy zwykle pokrywa się z porą deszczową(czerwiec-wrzesień). Gotowe do rozrodu ryby przybierają zwykle bardziej ciemne ubarwienie. Ikrą, która umiejscowiona jest zwykle wśród roślin pływających, opiekuje się samiec. Rozmnożenie nieudokumentowane w niewoli.

Długość życia 

Brak danych.

Naturalni wrogowie

Dorosłe żmijogłowy są mało podatne na ataki drapieżników, mimo to okazjonalnie mogą padać ofiarą krokodyli, wydr, dużych ryb, ptaków i żółwi. Młode rybki mogą dodatkowo padać ofiarą innych ryb i drapieżnych bezkręgowców(np. larw ważek).

Znaczenie dla człowieka

Ryba poławiana z uwagi na smaczne mięso i przypisywane właściwości lecznicze(głównie znieczulające). Żmijogłowy poławiane są na dużą skale na całym świecie, także komercyjnie w Afryce, jednak samo znaczenie Parachanna africana nie jest znane.  

Gatunek spotykany także w akwarystyce. W handlu spotykany jednak rzadko i zwykle występuje jako przyłów, przy pozyskiwaniu innych gatunków. W sprzedaży czasami mylnie traktowany jako Parachanna obscura.

Podgatunki

Brak.

Systematyka i pokrewieństwo

Żmijogłowy należą do niewielkiej rodziny ryb(żmijogłowowate) do której klasyfikuje się 36 gatunków obecnie żyjących, umieszczanych w dwóch rodzajach(Channa, Parachanna). Taksonomia rodziny nie jest do końca zbadana i kompletna z uwagi na brak kompleksowego przeglądu, dlatego wiele podgatunków i lokalnych form wężogłowów może okazać się osobnymi gatunkami(np. uznany w 2011 roku wcześniej bliżej nieznany gatunek Channa diplogramma). Obecnie nie są blisko spokrewnione z żadną z istniejących rodzin.

Żmijogłowy posiadają wydłużony kształt ciała, dużą, spłaszczoną głowę i długie płetwy grzbietową i odbytową. Na ogół są to duże ryby, które mogą osiągać ponad 1 metr długości ciała(np. Channa argus, czy Channa micropeltes), lecz można spotkać także małe gatunki, osiągające rozmiar do 20 cm długości(Channa gachua).

Żmijogłowy znane są z zapisków kopalnych z przed około 50 mln lat(Iprez, epoka eoceńska). Dwa wczesne gatunki Eochanna chorlakkiensis i Anchichanna kuldanensis występujące w owym okresie, zamieszkiwały tereny obecnego Pakistanu. Około 17 milionów lat temu żmijogłowy rozprzestrzeniły się na terenach Eurazji, natomiast 8 milionów lat temu zasiedliły Afrykę i Azję Wschodnią.

Obecnie wężogłowy naturalnie zasiedlają tereny azjatyckie(przedstawiciele rodzaju Channa), oraz afrykańskie(przedstawiciele Parachanna). Jednak z uwagi na działalność człowieka, wiele gatunków została introdukowana w wielu rejonach świata np. na tereny Ameryki Północnej, Madagaskar, Fidżi, Japonii itp.

Wężogłowy zamieszkują rozmaite środowiska słodkowodne(jeziora, rzeki, stawy, wody bagienne), preferując rejony płytkie. Ryby odznaczają się znaczną wytrzymałością na zmiany środowiskowe min. mogą żyć w wodzie o niskiej zawartości tlenu(mogą oddychać przy pomocy narządu nadskrzelowego), potrafią przemieszczać się po lądzie(pełzają, podobnie jak wąż), a także przejść w letarg, zagrzebane w mule, lub błocie. Wężogłowy są rybami drapieżnymi, przeważnie polując na ryby podobnej wielkości, lecz okazyjnie upoluje także żabę, małego ssaka i ptaka.

Żmijogłowy posiadają duże znaczenie jako ryba konsumpcyjna. Poławiana na szeroką skale zwłaszcza na terenie Azji(np. Channa argus i Channa striata). Bardzo popularna ryba spożywana na terenie Birmy, czy Wietnamu. Mięsu żmijogłowów przypisuje się także właściwości lecznicze. Wężogłowy poławia się także sportowo z racji osiąganych rozmiarów. Niektóre gatunki, jak Channa striata(żmijogłów paskowany), Channa maculata i Parachanna obscura są popularne w akwakulturze. Wężogłowy hodowane są także w akwariach. Popularnością cieszy się przykładowo Channa bleheri, czy Channa pleurophthalma(wężogłów pawi).

Wężogłowy są gatunkami inwazyjnymi. W wielu rejonach zostały wprowadzone w celach użytkowych(wędkarstwo), jednak szybko zadomowiły się w nowych środowiskach, polując i konkurując z miejscowymi gatunkami. Na terenie Ameryki Północnej, gdzie wprowadzono Channa argus, zauważono iż ryba z łatwością poluje na lokalne bassy i karpieńce, co bardzo niepokoi ekologów. Wprowadzone wężogłowy na tereny wód Madagaskaru(min. Channa maculata i Channa striata), były jedną z przyczyn wymarcia perkozka długodziobego(Tachybaptus rufolavatus).

W większości żmijogłowy nie są gatunkami zagrożonymi. Większość została uznana za gatunki niskiego ryzyka na wymarcie. Najbardziej zagrożony wydaje się być niedawno opisany Channa diplogramme występujący endemicznie na terenie Ghat Zachodnich i uznawany za gatunek narażony na wyginięcie. Jako bliski zagrożenia klasyfikuje się Channa bleheri. Wężogłowom zagrażają głównie nieregulowane przełowienia i niszczenie środowiska.

Ciekawostki

• Gatunek został opisany przez austriackiego ichtiologa Franz'a Steindachner'a w 1879 roku.
• Nazwa Parachanna utworzona jest z dwóch słów. Para w starożytnej grece oznacza "blisko", co wraz ze słowem channa, odnosi się do bliskiego pokrewieństwa z przedstawicielami rodzaju Channa. Samo Channa tłumaczy się z łaciny jako "morski okoń".
• Amia(miękławka) często jest mylona z wężogłowami z uwagi na bardzo podobną budowę ciała, nie jest ona jednak w żaden sposób z nimi spokrewniona.
• Parachanna africana często występuje na jednym obszarze wraz z trzciniakami(Erpetoichthys calabaricus), motylowcami(Pantodon buchholzi), brzeszczotkiem czarnym(Xenomystus nigri), stadnikiem długopłetwym(Bryconalestes longipinnis), liścieniem afrykańskim(Polycentropsis abbreviata), pielęgnicami z rodzaju Hemichromis i szczupieńczykami(Epiplatys).

Bibliografia:
-http://www.seriouslyfish.com/species/parachanna-africana/
-http://www.fishbase.org/summary/9893
-http://www.iucnredlist.org/details/181590/0
-http://www.akwar.net/encyklopedia-ryb/parachanna-africana-parachanna-africana-2524.html
-http://www.aquaticcommunity.com/fish/nigersnakehead.php
-Zarzyńscy P. i J, Wielki atlas ryb akwariowych, Pro Creo Piotr Łuczka na zlecenie AQUAEL Janusz Jankiewicz Sp. z o.o., 2015 r.
-http://www.stosunki.pl/?q=content/ropa-naftowa-ub%C3%B3stwo-i-prawa-cz%C5%82owieka-w-delcie-nigru
-https://en.wikipedia.org/wiki/Snakehead_(fish)