Wyrak upiorny - mały potwór

inne nazwy: wyrak upiór, tarsjusz upiór

• Królestwo: Zwierzęta
• Podtyp: Kręgowce
• Gromada: Ssaki
• Rząd: Naczelne
• Rodzina: Wyrakowate
• Gatunek: Wyrak upiorny(Tarsius tarsier)

Występowanie

Wyrak upiorny zamieszkuje endemicznie niemal całą wyspę Celebes(poza południową częścią prowincji Celebes Środkowy), oraz kilka pobliskich wysp(Buton, Muna, Kabaena, Selayar, oraz archipelag wysp Togian).

Siedlisko

Tropikalne lasy deszczowe, namorzynowe, oraz zakrzewienie. Wyrak spotykany w lasach pierwotnych, wtórnych, a także ogrodach leśnych. Często spotykany w pobliżu osiedli ludzkich. Gatunek spotykany do 1100 metrów n.p.m.

Ogólny opis 

Wyraki to rodzina wyższych naczelnych o niewielkich rozmiarach ciała. Zwykle nie przekraczają 15 cm długości ciała(bez ogona), a ich ogon nieraz przekracza dwukrotną długość reszty ciała. Ciało krępej budowy. Głowa proporcjonalnie duża z bardzo dużymi, nieruchowymi, charakterystycznymi dla wyraków oczyma. Oczy nie posiadają błony odblaskowej(zwykle występującej u zwierząt nocnych), lecz z uwagi na swoją wielkość wyłapują maksymalnie promienie światła(co ułatwia widzenie w nocy). Uszy błoniaste, duże, ruchome i słabo owłosione. Kończyny tylne bardzo długie, proporcjonalnie jedne z najdłuższych kończyn tylnych w stosunku do ciała. Kończyny przednie nieco krótsze, a wszystkie wyposażone w długie, płaskie na końcu palce, zakończone haczykowatymi pazurami. Drugi i trzeci palec wyposażony w długi pazur, używany przy czyszczeniu futra. Ogon bardzo rzadko owłosiony.

Wyrak upiorny osiąga od 9,5 do 14 cm długości i wagę 102-130 gramów. Ogon długości 20-26 cm. Futro gęste i aksamitne, koloru od szarego po płowe. Podobnie jak u innych wyraków palce kończyn są bardzo wydłużone, natomiast u Tarsius tarsier trzeci palec(najdłuższy) kończyny przedniej jest krótszy o 15% niż ramię. Najdłuższym palcem w kończynie tylnej jest czwarty. Ogon zwykle jedynie w połowie nieznacznie owłosiony(połowa końcowa).

Dymorfizm płciowy

Nieznaczny, wielkościowy. Samce osiągają nieco większe rozmiary. Samiec 118-130 gram wagi, samica 102-114 gram wagi.

Populacja i zagrożenia

Wyrak upiorny notowany jest przez IUCN jako gatunek narażony na wyginięcie z trendem populacji malejącym. Szacowana gęstość występowania gatunku w północnych rejonach wyspy Celebes w zależności od miejscowości notuje się w graniach 70-270 osobników na kilometr kwadratowy(populacja Tarsius tarsier sensu lato) i uznaje się iż w tym rejonie wyrak jest najbardziej obfity. Gęstość występowania w innych rejonach głównej, jak i pobliskich wysp jest słabo poznana, choć uznaje się iż nie jest ona duża. Głównym zagrożeniem dla wyraka upiornego jest utrata siedliska, poprzez nielegalny wyrąb lasów, przekształcanie terenów leśnych pod uprawy, czy kopalnie wapnia, i mimo iż zwierze dostosowuje się do niektórych terenów zurbanizowanych, to jego populacja jest na nich o wiele mniejsza niż na terenach dziewiczych. Wyrakowi zagrażają także rozpylane środki ochrony roślin, które zatruwają organizm zwierzęcia, oraz zmniejszają populację ich ofiar. Sam wyrak także jest obiektem tępień z uwagi na błędne przekonania iż uszkadza rośliny. Zwierzęta, typu kot, czy pies, także zagrażają przeżyciu tego małego naczelnego. Często także wyrak jest wyłapywany ze środowiska naturalnego i sprzedawany jako zwierzę domowe(łatwo się oswaja). Wyrak upiorny uważany jest za najmniej zagrożonego wyginięciem wyraka, głównie z uwagi na dość szeroki zasięg. Badacze uważają iż niektóre populację wyraka upiornego, mogą tak naprawdę okazać się osobnymi gatunkami, a z uwagi na to iż niektóre posiadają bardzo małą liczebność, to może się okazać iż wyginą zanim osiągnął miano gatunku.

Pożywienie

Wyraki to jedyna rodzina naczelnych o wyłącznej mięsożernej diecie. W jej skład wchodzą głównie owady latające, takie jak prostoskrzydłe(koniki polne), ćmy, cykady i chrząszcze, lecz wyrak upoluję także niedużego kręgowca np. jaszczurkę, czy nietoperza. Codziennie wyraki potrafią zjadać pokarm stanowiący 10% swojej masy ciała.

Zachowanie

Wyrak upiorny jest ssakiem typowo nadrzewnym, rzadko schodzącym na ziemie, poruszającym się na niej nieporadnie. Spotykany głównie na gałęziach o niewielkiej średnicy(mogąc je objąć łapami), zawsze w pozycji pionowej do konaru. Między poszczególnymi gałęziami porusza się przy pomocy skoków, które mogą osiągać nawet 5-6 metrów. Wyrak upiorny jest gatunkiem głównie o nocnym trybie życia, dzień spędzając ukrytym w gniazdach(dziuplach), lub pośród gęstej roślinności. Żyje zwykle w parach, lub małych grupkach rodzinnych. Tarsjusz upiór jest ssakiem o dużej potrzebie towarzystwa. Często małpki obserwowane są przy wspólnych zabawach, wzajemnym czyszczeniu sobie futra i dzieleniu się jedzeniem. Pary(czasem monogamiczne) zwykle żerują razem, oddalając się od siebie najwyżej na 10 metrów(poza patrolem terytorium, gdzie mogą oddalać się na ponad 100 metrów). Wyraki porozumiewają się za pomocą pisków(ok. 15 różnych odgłosów). Wzywają za ich pomocą członków stada, oraz alarmują przed niebezpieczeństwem. Gdy zbliża się wschód słońca, tarsjusze piszcząc, wzywają członków grupy w miejsce spoczynku, gdzie odpoczywają razem(najczęściej przytulone do siebie). Wyraki są bardzo terytorialne, często walcząc z sąsiadującymi grupami o miejsca do żerowania. Przeciętnie wyraki oznaczają terytorium przy pomocy moczu i gruczołów zapachowych, na obszarze ok. 30 metrów kwadratowych(przy czym samce znacznie częściej i zwykle na większym obszarze).

Przy żerowaniu wyraki używają przede wszystkim dobrego wzroku. Ich duże, nieruchome oczy z uwagi na dużą powierzchnie, maksymalnie wyłapują promienie światła w nocy(np. pochodzące ze światła księżyca). Wyrak dodatkowo potrafi przekręcać szyję o prawie 360°(z uwagi na nieruchome oczy). Dobrze rozwinięty u wyraków jest także słuch, a dzięki ruchomym małżowiną, potrafią dokładnie zlokalizować zwierzynę łowną. Wyrak upiór zwykle łapie swoje ofiary ze skoku, chwytając je przednimi łapami i uśmiercając ugryzieniem, a następnie szybko odskakuje na poprzednią pozycję. Wyraki nieraz łapią swoją zdobycz także w locie, lub zbierając ją z ziemi. Przeciętnie w ciągu doby wyrak, zjada ilość pokarmu, odpowiadającej 10% masy jego ciała. Wodę spija głównie z zagłębień w drzewach i liściach. W deszczowe noce wyraki zwykle nie żerują i pozostają w ukryciu.

Rozród

Większość wyraków żyje w stałych parach monogamicznych, jednak u wyraka upiornego często występuje poligamia z uwagi na życie w większych grupach. Niemniej jednak pary monogamiczne, nawet w dużych grupach, także nie należą do rzadkości(zwykle jedna samica rodzi i opiekuje się młodymi, pozostałe patrolują terytorium wraz z samcem).

U wyraka upiornego występują dwa okresy rozrodcze, od kwietnia do czerwca i od października do listopada. Ciąża trwa ok. 6 miesięcy. Samica rodzi jedno, dobrze ukształtowane(z futrem i otwartymi oczami), młode o wadze ok. 23 gram. Młode wyraki są zagniazdownikami i już w przeciągu 1 dnia od urodzenia potrafią sprawnie wspinać się po gałęziach. Opieką nad nimi podejmuje się jedynie matka. Przez pierwsze 3 tygodnie samica nosi swoje młode przytulone do brzucha, pozostawiając je jedynie podczas żerowania, lecz nie oddalając się nadto od niego(zwykle maksymalnie 4 metry). W wieku ponad 3 tygodni młode zwykle uczy się skakać, dlatego matka zaprzestaje jego przenoszenia. W przeciągu 4-10 tygodni młode zostaje odstawione od piersi(dokarmiany jest także pokarmem stałym), wtedy też samodzielnie uczą się polować. Dojrzałość płciową wyrak upiorny osiąga w wieku 17 miesięcy. Zwykle samice pozostają w grupie rodzinnej, natomiast samce ją opuszczają. Odstęp między kolejnymi urodzeniami wynosi ok. 1 rok.

Długość życia

Żywotność gatunku słabo poznana. Przypuszcza się iż może ona wynosić ok. 10 lat w naturze i ok. 17 lat w niewoli.

Naturalni wrogowie

Do naturalnych zagrożeń dla wyraków można zaliczyć nadrzewne węże, sowy, wiwery, warany i koty. Dodatkowym zagrożeniem dla małpek mogą być domowe psy i koty.

Znaczenie dla człowieka

Wyrak upiorny jest ciekawym gatunkiem, często przyciągającym turystów na wyspy indonezyjskie, dlatego jest ważnym elementem ekoturystyki. Z uwagi na to iż poluje na owady szkodzące rośliną jest zwierzęciem pożytecznym dla człowieka, choć mniej wykształcona ludność nadal uznaje wyraki za szkodniki, uszkadzające uprawy, dlatego w niektórych rejonach bywa tępiony.

Wyraki bywają także przetrzymywane jako zwierzęta domowe. Łatwo się oswajają, lecz z uwagi na specyficzne wymagania dietowe(duże zapotrzebowanie energetyczne w diecie), źle znosi niewolę. Zwierzęta mogą także przenosić pasożyty, niebezpieczne dla zdrowia człowieka.

Wyraki są obiektem badań naukowych, głównie opierających się nad poznaniem ewolucji naczelnych.

Podgatunki

Brak. 

Systematyka, ewolucja i pokrewieństwo

Do rodziny wyrakowatych obecnie zalicza się 13 gatunków obecnie żyjących(wraz z dwoma uznanymi, lecz nieopisanymi) i 6 wymarłych(Oligotarsius rarus, Xanthorhysis tabrumi, Tarsius eocaenus, Tarsius sirindhornae, Hesperotarsius sindhensis i Hesperotarsius thailandicus). Jednak liczba gatunków nadal nie jest kwestią pewną, gdyż wiele populacji i podgatunków niedawno zyskała rangę gatunku, a wiele nadal czeka na dokładniejsze zbadanie.

Klasyfikacja wyrakokształtnych nadal nie jest kwestią pewną i niesie ze sobą dużo domniemań i przypuszczeń. Niegdyś wyraki uznawano za bliskie pokrewieństwa z lemurami i klasyfikowano je wspólnie do podrzędu małpiatek(Prosimiae). Obecnie w oparciu o badania DNA(w tym podobną mutację genu do wyższych naczelnych ograniczającą produkcję witaminy C, która u lemurów jest wytwarzana samoistnie), wyraki zostały uznane za przedstawiciela podrzędu Haplorrhini(wyższe naczelne). Mimo to niektórzy systematycy nadal wątpią w obecną przynależność klasyfikacyjną wyraków.

Linia ewolucyjna wyraków nie jest dobrze poznana. Przypuszczalnie pochodzą one od wczesnych ssaków naczelnych z rodziny Omomyidae, występujących na terenie Azji, Europy, Afryki i Ameryki Północnej w epoce eoceńskiej(ok. 55 do 34 mln lat temu). Budowa uzębienia pierwotnych wyraków sugeruje iż były one wszystkożerne(żywiły się głównie owocami i owadami), lecz tak jak współczesne w większości były gatunkami o nocnym i nadrzewnym trybie życia(o czym świadczą duże oczodoły i chwytne kończyny). Najbliżej spokrewnione, wymarłe wyraki(z rodzajów Oligotarsius, Xanthorhysis, Tarsius i Hesperotarsius) zamieszkiwały tereny azjatyckie(Pakistan, Tajlandia, Chiny). Szczątki Tarsius eocaenus i Xanthorhysis tabrumi liczą sobie ok. 48-37 mln lat, a budową nie różnią się nadto od współczesnych tarsjuszy. Hesperotarsius sindhensis(najpóźniejszy wymarły wyrak) zamieszkujący tereny Pakistanu, występował jeszcze 5 mln lat temu.

Rodzaj Tarsius liczy sobie 11 przedstawicieli(w tym dwa nienazwane taksony) min. wyraka nizinnego(Tarsius wallacei), wyraka karłowatego(Tarsius pumilus) i niedawno(2010 r.) uznany gatunek Tarsius fuscus.

Ciekawostki

• Oczy wyraków są większe niż ich mózg.
• Odgłosy jakie wydobywają z siebie wyraki, często służą badaczom jako cecha rozpoznawcza gatunku.
• Wyrak upiór został po raz pierwszy opisany w 1777 roku przez niemieckiego przyrodnika Johann'a Christian'a Polycarp Erxleben. 

Bibliografia:
-http://www.arkive.org/spectral-tarsier/tarsius-tarsier/
-http://animaldiversity.org/accounts/Tarsius_tarsier/
-http://www.iucnredlist.org/details/21491/0
-http://pin.primate.wisc.edu/factsheets/entry/tarsier/behav
-http://www.focus.pl/przyroda/czy-mozna-miec-oczy-wieksze-od-mozgu-8157
-https://en.wikipedia.org/wiki/Tarsier