Buk pospolity - wymagające, lecz odporne drzewo

inne nazwy: buk zwyczajny

• Królestwo: Rośliny 
• Podkrólestwo: Rośliny naczyniowe 
• Klasa: Okrytonasienne
• Rząd: Bukowce
• Rodzina: Bukowate
• Gatunek: Buk pospolity(Fagus sylvatica)

Występowanie

Buk pospolity występuje na terenie niemal całej Europy i części Azji zachodniej, od północnej Hiszpanii i północnej Portugalii na zachodzie po Polskę(poza północno-wschodnią częścią kraju), zachodnią Ukrainę i północno-zachodnią Turcję na wschodzie, a także od północnej Grecji, północnej Sycylii i Korsyki na południu po południową Szwecję. Na terenie południowych Wysp Brytyjskich buk pojawił się przypuszczalnie w ok. 4 000 roku p.n.e., gdzie pierwsi osadnicy zawlekli drzewo, wykorzystywane jako źródło żywności. Mimo to często roślina traktowana jest jako rodzima. Podobna sytuacja ma się w południowych częściach Norwegii, gdzie buk został przypuszczalnie wprowadzony z Danii w czasach wikingów. Buk występuje od nizin po tereny górskie(do nawet 1800 m n.p.m.). Preferuje gleby żyzne, dobrze napowietrzone i wilgotne, lecz nie podmokłe. Odznacza się dużą tolerancja na zakwaszenie gleby(rośnie dobrze na glebach brunatnych, jak i wapiennych), mimo sowich dość wygórowanych wymagań. Często tworzy buczyny(leśne zbiorowisko z dominacją buka), a także często rośnie w grądach(las z dominacja grabów i dębów).

Ogólny opis

Buk pospolity jest potężnie zbudowanym drzewem liściastym o grubym pniu, masywnych konarach i szerokiej, gęstej koronie. Dorasta do ok. 30-35 metrów z średnicą pnia 1,5-1,7 metra. Drzewa rosnące samotnie zwykle wykształcają krótki, gruby i często nieregularny pień, oraz szeroką i gęsto ugałęzioną(często od samego dołu) koronę. Konary są zwykle masywne, rozłożyste i często skierowane poziomo. U drzew rosnących w skupiskach pień jest zwykle prosty i dość wysoki, korona wąska, a konary pionowo wzniesione. Kora buka jest popielatoszara, zawsze gładka i dość cienka. Młode pędy są nagie, obłe, brunatno-purpurowe i lekko błyszczące. Wrzecionowate i wąskie pąki o długości 1,5-3 cm są osadzone na krótkich trzonach, mocno zaostrzone z spiralnie spiczastymi, brązowymi łuskami. Liście blaszkowate, skrętoległe, o falisto karbowanej powierzchni, całobrzegie, eliptyczne, lub odwrotnie jajowate z krótkim zaostrzeniem na końcu i wąskimi, długimi i szybko opadającymi przylistkami. Dorasta do 5-10 cm długości i ok. 5 cm szerokości. Górna powierzchnia liścia zielona, lub ciemnozielona, błyszcząca, spód jaśniejszy, matowy, delikatnie orzęsiony z białymi włoskami. Jesienią liście przebarwiają się na intensywne żółte, pomarańczowe i złocisto brązowe kolory.

Rozmnażanie

Okres kwitnięcia przypada równocześnie, lub krótko po rozwinięciu się liści(w Polsce na przełomie kwietnia i maja). Kwiaty są rozdzielnopłciowe i rozmieszczone jednopiennie. Kwiaty męskie zebrane są w pęczki, przypominając puszysta i kremowobiałą główkę o średnicy ok. 2 cm, luźno zwisających na długich, owłosionych i zielonkawych szypułkach. Kwiaty żeńskie zebrane po 2-4, otoczone czteroklapową okrywą i stające na sztywnych, krótkich szypułkach. Kwiaty są wiatropylne. Owoce buka, zwane bukwią, lub bukwą na terenie Polski dojrzewają od lipca do października. Posiadają postać jednonasiennego i trójgraniastego orzeszka o długości ok. 2 cm. Orzechy są koloru brązowego i zebrane są po dwa(rzadziej pojedynczo) w zdrewniałej, pokrytej kolczystymi wyrostkami i czteroklapowej okrywie. Nasiona rozprzestrzeniane są zwykle przez zwierzęta, zwłaszcza wiewiórki i sójki, które zakupują orzechy w podziemnych spiżarniach i zapominają o nich. Nasiona mimo przykrycia grubą warstwą ściółki, zwykle kiełkują, dając początek nowemu drzewu. Buki owocują zwykle w wieku ok. 40-50 lat(drzewa rosnące w skupiskach ok. 60-80 lat). Obficie owocują zwykle co 6-8 lat.

Zagrożenia

Buk pospolity nie jest klasyfikowany jako gatunek zagrożony i występuje w miarę pospolicie na terytoriach swojego naturalnego zasięgu. Jednak z uwagi na występowanie lasów bukowych(buczyn) na glebach atrakcyjnych rolniczo, często są one wycinane przez człowieka. Dodatkowo w latach 80 XX wieku zaczęto zauważać pogarszający się stanu zdrowia buczyn w wielu krajach Europy, za co odpowiedzialny jest pasożytniczy grzyb Biscogniauxia nummularia, powodujący chorobę zwaną zgorzelą kory buka(kora drzewa zasycha, marszczy się, łuszczy i obumiera, a same drzewo staje się bardzo słabe). Na terenie Sycylii i Kalabrii(Włochy) w wyniku owej choroby, populacja buka pospolitego znacznie zmniejszyła się.  
   

Długość życia

200-300 lat.

Znaczenie dla człowieka

Buk posiada dość szeroki wachlarz zastosowań. Drewno buka jest twarde, ciężkie, odporne na działanie wody, mało elastyczne, odporne na ścieranie, lecz podatne na złamanie. Dodatkowo dobrze się barwi i łatwo obrabia, choć bardzo łatwo pęka z uwagi na nierównomierną kurczliwość. Używane przy produkcji schodów, parkietów, paneli, mebli, przyborów kuchennych itp.. Drewno buka cechuję się także dużą wartością opałową, dlatego produkuję się z niego jeden z najlepszych węgli drzewnych. Z buka wytwarza się także papier, ocet drzewny i olej smołowy. Liście buka(zwłaszcza młode) są jadalne, posiadają orzechowy smak(czasem służą jako dodatek do sałatek i zup), a napar z nich działa przeciwzapalnie i odkażająco. Bogata w tłuszcze bukiew jest głównie wykorzystywana do karmienia zwierząt(głównie świń). Olej z bukwi(oraz liście) jest czasami dodawany do pasz zwierząt hodowlanych. Surowe orzeszki mogą być także spożywane w małych ilościach przez człowieka, lecz z uwagi na zawartość faginy, która w większych ilościach ma właściwości halucynogenne i toksyczne, surowa bukiew jest zwykle niejadalna. Jednak olej, wytwarzany z orzeszków bukowych(który nie posiada już faginy) jest ceniony i wykorzystywany do produkcji margaryn i jako dodatek do sałatek. Buk pospolity jest także popularna rośliną ozdobną. Sadzony w parkach, przy drogach i w przydomowych ogrodach. Wyselekcjonowano wiele odmian ozdobnych buka np. Asplenifolia, Roseomarginata. Często formowany na żywopłot, a martwe liście utrzymujące się długo na drzewie, dają w zimie dobrą ochronę przed wiatrem. Buk wykorzystywane jest także w leśnictwie do pielęgnacji drzewostanów sosnowych. Ocieniając pnie sosen przyśpiesza proces opadania gałęzi(co podnosi jakość drewna sosny), oraz niweluje niekorzystny wpływ ściółki sosnowej na glebę. Dawniej z wiórów bukowych wytwarzano ocet, a popiół bukowy używany był do prania bielizny.

Warunki uprawy

Buk posiada dość wygórowane wymagania siedliskowe. Preferuje gleby żyzne, dobrze zapowietrzone i wilgotne. Dobrze rośnie na glebach gliniastych z dużą zawartością wapnia. Dobrze rośnie w cieniu, jak i przy pełnej ekspozycji na słońce. Źle znosi wiosenne przymrozki i susze. Wymaga dodatkowego podlewania, zwłaszcza w przypadku młodych, lub przesadzonych roślin. Drzewo dobrze znosi silne zanieczyszczenie powietrza(dobrze rośnie w miastach), oraz bardzo dobrze znosi cięcia i strzyżenie.

Ciekawostki

• Słowo "buk" pochodzi od słowa "boc"(anglosaski) i "Buche"(starogermański), którymi określano to drzewo. Słowo "book"(książka z angielskiego) powstało właśnie od tych nazw, gdyż w Skandynawii pierwsze manuskrypty spisywano właśnie na bukowych tabliczkach.
• W Polsce w ostatnich latach następuje intensywna przebudowa lasów górskich(np. w  Beskidach), polegająca na zastąpieniu drzewostanu świerkowego na bukowy.
• W naturze buk rzadko występuje wraz ze świerkiem na danych terenach. Powodem są odmienne wymagania środowiskowe. Górnoreglowe lasy są zwykle za chłodne dla buków, natomiast w ryglu dolnym świerk występuje jedynie na glebach zbyt jałowych dla buków. Lasy bukowo-świerkowe są w większości stworzone przez człowieka, który źle dobrał skład gatunkowy.
• Opadłe liście buka osłaniają zwykle grubą warstwą runo leśne, co utrudnia wzrost rośliną, dlatego zwykle w lasach bukowych roślinność runa leśnego jest uboga.

• Najstarsze buki w Polsce rosną w Sierakowie i Przedborowie, licząc ponad 300 lat.
• Rodzaj Fagus liczy ponad 10 gatunków buków min. buka japońskiego(Fagus japonica), buka karbowanego(Fagus crenata) i buka amerykańskiego(Fagus grandifolia).      

Bibliografia:

-https://pl.wikipedia.org/wiki/Buk_zwyczajny

-https://en.wikipedia.org/wiki/Fagus_sylvatica

-http://drzewa.nk4.netmark.pl/atlas/buk/buk_zwyczajny/buk_zwyczajny.php